کاشیکاری

کاشی و کاشیکاری هنری است که در تمدن اسلامی با پشتوانه‌ هنر ایرانی پیش از اسلام به اوج خود رسید و کاشی کاری سنتی یکی از صنایع دستی پر پیشینه و زیبای ایران است و در بین کشورهای مختلف اسلامی دراین زمینه ایران از مرکزیتی خاص برخوردار بوده و آثار متنوع کاشیکاری باقی مانده در گوشه و کنار این سرزمین پهناور شاهدی براین مدعاست.

فرایند تولید کاشی سنتی

کلمه کاشی سنتی در اصطلاح به نوعی از کاشی اطلاق میگردد که در پروسه تولید آنها که شامل مراحل زیر میباشد.

1-فرموله کردن خاک با توجه به نوع کاربرد کاشی سنتی.

2-مخلوط کردن مواد اولیه به نسبت معین.

3-آماده سازی گل.

4-قالب زدن.

5 -خشک کردن گل.

6-پخت اولیه.

از این مرحله به بعد تولید کاشی سنتی به سه دسته تقسیم میشود.

1 -نقاشی رو رنگی که به کاشی هفت رنگ نیز معروف است.

2-نقاشی رو لعابی که بیشتر در اروپا مورد استفاده قرار میگرفته و به ماجولیکا معروف است.

3-نقاشی زیر رنگی

خشت زنی  ,پخت بیسگوئیت لعاب زنی پخت مجدد و در انتها طراحی قلم گیری رنگ گذاری, و پخت آخر وجه مشترک فرایند تولید تمامی کاشیهای سنتی میباشد..این تکنیک امروزه در کشورهای ایران ترکیه پاکستان , مراکش و مکزیک انجام میگیرد.ولی تولیدات در هیچ کدام از این کشورها چه از لحاظ کیفیت و چه از نظر تنوع قابل مقایسه با کاشیهای تولید شده در ایران نمیباشد.

این کاشیها معمولا دارای نقوش برجسته بوده و لعلب آنها پر از ترکهای مویین میباشد.کاشیهای سنتی معمولا در قالبهای چوبی و یا گچی فرم داده میشوند.پس از فرم دادن گل درون قالب خشت بایستی به آرامی خشک شود.فرایند خشک کردن خشت کاشیهای سنتی بسته به ضخامت خشت دما و رطوبت هوا معمولا از 4 تا 10 روز به طول می انجامد.در این مرحله سطح کار میبایست با پارچه ای مرطوب پوشانده شود تا فرایند خشک شدن به آرامی صورت پذیرد.

در قدیم کاشیهای خشتهای کاشیهای سنتی جهت کار در نما میبایست تیشه داری شود.یعنی ابتدا کاشی خشتی با ابعاد بزرگتر ساخته میشد و سپس یک تیشهدار طبق شابلون خاص سفال را به ابعاد مورد نظر در می آورد.نمونه این کاشیها را میتوان در کاشیهای سنتی دوره قاجار در کاخ گلستان مشاهده نمود.

با گذشت زمان پروسه تولید کاشی دستخوش تغییرات گردیدو با ورود پرسهای سنگین امروزه کاشیهایی به مراتب با استحکام بیشتر ساخته میشود.ولی این کاشیها زیبایی بصری  و ارزش هنری کاشیهای سنتی قدیمی را ندارد.گویی آن اعوجاج لبه ها ماتی لعاب و ترکهای مویی که براحتی قابل رویت است بخشی از زیبایی این کاشیها را تشکیل میدهد.

عمده مواد تشکیل دهنده بدنه کاشیهای سنتی شامل خاک رس سیلیس بنتونیت و.

عمده دوره های شناخته شده سیر تحول ساخت کاشی در ایران به شرح ذیل میباشد.

1-کاشیهای بدست آمده در شوش مربوط به دوره ایلامی حدود 3265 سال پیش.

2-لوحهای سفالی با نقوش هندسی که در دوره مادها در بابا جان تپه لرستان بدست آمده.

3-آجرهای لعابدار دوره هخامنشیان مکشوفه در شوش و تخت جمشید که بر اساس ترجمه کتیبه داریوش که در شوش بدست آمده سازندگان این کاشیها بابلیان هستند.از جمله نمونه های معروف میتوان به شیران و تیر اندازان و سیمرغ و گریفن اشاره نمود

انواع کاشیکاری

کاشیکاری معرق: در این کاشی‌کاری قطعه‌های کاشی از روی یک طرح، با نقوش و رنگ‌های مختلف بریده می‌شوند. سپس آن‌ها را در کنار یک‌دیگر قرار می‌دهند تا قطعه‌های بزرگ‌تری به وجود آید، بعد از آن این قطعه‌ها را در جای مشخص شده نصب می‌کنند.

کاشیکاری هفت رنگ: کاشی‌ها به شکل چهارگوش یعنی مستطیل یا مربع ساخته می‌شود و اندازه‌ی تقریبی آن‌ها در بالا گفته شده است. در این شیوه بعد از پخت اول، نقوشی را روی کاشی ترسیم می‌کنند به طوری که با کنار هم قرار گرفتن آن‌ها شکلی کامل به وجود می‌آید. بعد از طراحی نقوش، کاشی‌ها را دوباره در کوره قرار می‌دهند و بعد از آن کاشی آماده نصب است.

کاشیکاری مَعقِلی: در این نوع از کاشیکاری از تلفیق آجر و کاشی‌های رنگارنگ بهره می‌گیرند. معمولا در این روش کاشی‌ها به روش شطرنجی در کنار هم قرار می‌گیرند. خط معقلی که یکی از انواع خوشنویسی است و در آن خط کوفی به شکلی زاویه‌دار نوشته می‌شود، از همین روش پیروی می‌کند.

کاشیکاری مقرنس (مقرنس‌کاری): در این شیوه فضاهای فرو رفته که در عرقچین (درون گنبد) و ایوان (نیم‌بند) به منظور زیبایی ایجاد می‌شوند و شباهت زیادی به لانه‌زنبور دارند را با کاشی تزئین می‌کنند. همچنین از این شیوه در ساختمان‌ها و برای تبدیل تدریجی یک شکل هندسی به یک شکل هندسی دیگر استفاده می‌کنند. از این روش بیشتر در مساجد و مقبره‌ها استفاده می‌کنند.

کاشیکاری مشبک: شیوه‌ی کار در این نوع کاشی‌کاری به این شکل است که سفال‌های لعاب داده شده را بر اساس طرح اصلی بریده و سپس به صورتی که مابین آن‌ها فضای خالی باشد در کنار یک‌دیگر قرار می‌دهند. ایجاد پنجره‌های مشبک در دیوارهای مشرف به نور، برای بهره‌مندی از نور و جلوگیری از اشراف بیرون بر درون خانه یکی از کاربردهای کاشیکاری مشبک است.

بدون شک هنر کاشیکاری در ایران، قدیمی‌ترین و کاربردی‌ترین هنر تزیینی در فرآیند معماری بوده است. با بررسی و شناخت این هنر می‌توان در زیباسازی هرچه بیشتر فضاهای داخلی و خارجی سازه‌های مختلف بهره برد.